“Όλους όσους” ή “όλους όσοι”; Εδώ και καιρό θέλω να γράψω γι’ αυτό το θέμα, αλλά δεν ήξερα πού να το κολλήσω. Μιας και τα οικονομικοπολιτικά δεν μου δίνουν πια την ευκαιρία να γράψω κάτι χωρίς να επαναλαμβάνομαι, αποφάσισα να μιλήσω για γραμματική.

Έχω παρατηρήσει ότι όλο και περισσότερο χρησιμοποιείται στην καθημερινή έκφραση (κυρίως στην τηλεόραση) το δίλεκτο “όλοι όσοι” σε μορφή τραβεστί: “όλους όσοι”, “όλοι όσους”,”όλων όσοι”, “όλοι όσων”, “όλων όσους”, “όλους όσων” (δεν υπάρχουν άλλες δυνατότητες κακοποίησής του), δηλαδή σε μια πτώση το πρώτο και σε άλλη το δεύτερο κομμάτι του. Για παράδειγμα, εάν ο ομιλητής θέλει να ευχαριστήσει το ακροατήριό του, η (γλωσσική) διαίσθησή του τον προτρέπει να πει:

(Α) “Ευχαριστώ όλους όσους ήρθαν”

Ωστόσο, παρασυρόμενος από την επικρατούσα συνήθεια, μπορεί να χρησιμοποιήσει τη σύνταξη:

(Β) “Ευχαριστώ όλους όσοι ήρθαν”

Χωρίς αμφιβολία, οι περισσότεροι από αυτούς που χρησιμοποιούν τη δεύτερη αντι(δι)αισθητική σύνταξη το κάνουν επειδή κάποιος (καθαρολόγος) τους είπε ότι έτσι είναι το σωστό. Δεν είναι δύσκολο να βρει κανείς την επίσημη δικαιολογία (π.χ., εδώ): η φράση έχει δύο μέρη, με την κύρια πρόταση να είναι το “ευχαριστώ όλους” και τη δευτερεύουσα το “όσοι ήρθαν”, στην πρώτη το “όλους” είναι αντικείμενο (άρα σε αιτιατική) και στη δεύτερη το “όσοι” είναι υποκείμενο (άρα σε ονομαστική). Αν και με την πρώτη ματιά φαίνεται λογική η εξήγηση, είναι αμφίβολο το κατά πόσο η αντωνυμία “όσοι” είναι άσχετη με τη σύνταξη της κύριας πρότασης. Ας θεωρήσουμε κατ’ αρχάς, την εναλλακτική διατύπωση:

(Γ) “Ευχαριστώ όσους ήρθαν”

Εδώ, χωρίς αμφιβολία, το νόημα είναι ακριβώς το ίδιο, αφού κανένας από αυτούς που ήρθαν δεν αποκλείεται από τις ευχαριστίες, δηλαδή “όλοι” (οι παρόντες) περιλαμβάνονται σε “όσους ήρθαν”. Με άλλα λόγια, όταν λέμε ΟΣΟΙ, εννοούμε ΟΛΟΙ ΟΣΟΙ. Αν θέλαμε να εξηγήσουμε το “όσους” στο παράδειγμα αυτό, πιθανότατα θα το επαναδιατυπώναμε ως:

(Δ) “Ευχαριστώ αυτούς, οι οποίοι ήρθαν”

Εδώ φαίνεται ξεκάθαρα ο χωρισμός της φράσης σε δύο προτάσεις, μία κύρια (“ευχαριστώ αυτούς”) και μία δευτερεύουσα αναφορική (“οι  οποίοι ήρθαν”), με την αναφορική αντωνυμία (“οι οποίοι”) να αναφέρεται στο αντικείμενο της πρώτης (“αυτοί”, εννοείται π.χ. “οι άνθρωποι”) και τις πτώσεις να μην επιδέχονται καμία αμφισβήτηση (δεν λέει κανένας “ευχαριστώ αυτούς, τους οποίους ήρθαν”). Δεν φαίνεται να είναι λάθος να ισχυριστούμε ότι, όπως το “που” είναι συντομογραφία για “ο οποίος”, “τον οποίον”, “τους οποίους”, “τις οποίες” κλπ, έτσι και το “όσους” είναι απλά συντομογραφία για το “αυτούς, οι οποίοι”. Πράγματι, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την πλήρη έκφραση σε κάθε περίπτωση που χρησιμοποιούμε το “όσοι”: “όσοι θέλουν ας έρθουν”=“αυτοί, οι οποίοι θέλουν, ας έρθουν”, “φέρε όσους ξέρεις”=“φέρε αυτούς, τους οποίους ξέρεις”, κλπ. Άρα:

(1) “όσοι”=“αυτοί, οι οποίοι”

Εάν κανείς αμφιβάλλει γι’ αυτή την ταυτότητα, αρκεί να δοκιμάσει να μεταφράσει π.χ. τη φράση “Όσοι ήρθαν, μπορούν να μείνουν” στα αγγλικά, στα γαλλικά, στα γερμανικά, στα ισπανικά, στα ιταλικά, κλπ. Σε όλες τις περιπτώσεις, η μετάφραση είναι “αυτοί/εκείνοι, οι οποίοι/που”.

Στο σημείο αυτό, ανοίγω μία παρένθεση για να σχολιάσω την θεωρία της ειδικού ότι το “όσους” είναι απλοποιημένη μορφή του “αυτούς όσοι”, από όπου έχει φύγει (!) το “αυτούς”, με αποτέλεσμα η πτώση του “όσοι” να αφομοιωθεί δήθεν λόγω έλξης αναφορικού (η απαραίτητη φαντεζί ορολογία) με την πτώση του... εκλιπόντος. Κατ’ αρχάς, η έκφραση “αυτούς όσοι” δεν χρησιμοποιείται από κανέναν, αλλά απεναντίας η μόνη αναλυτική μορφή που χρησιμοποιείται είναι το “αυτούς, οι οποίοι”. Επίσης, η έκφραση “αυτούς όσοι” είναι προβληματική, αφού το “όσοι” εμπεριέχει την έννοια της επιμέρους ποσότητας (δηλαδή μόνο αυτοί που ικανοποιούν τη συνθήκη που ακολουθεί) που δεν έχει κανένα νόημα όταν ήδη έχει περιοριστεί το φάσμα αναφοράς με τη χρήση της δεικτικής/προσωπικής αντωνυμίας “αυτούς”. Αλλά το πιο παράδοξο στον ισχυρισμό της ειδικού είναι ότι το “αυτούς” απλά έφυγε! Λέξεις που παίζουν ρόλο στην πρόταση δεν εξαφανίζονται χωρίς λόγο και χωρίς επίπτωση στο νόημα. Ο απλούστερος λόγος για τον οποίο δεν λέμε “αυτούς όσοι” είναι ότι το “όσοι” περιέχει “αυτούς”, όπως φαίνεται από την ταυτότητα (1). Άρα δεν τίθεται θέμα... φυγής, αλλά... αποφυγής (διπλής χρήσης της ίδιας λέξης). Κλείνει η παρένθεση.

Κατά συνέπεια, αντίθετα με την απλοϊκή θεώρηση της εξήγησης, το “όσοι” δεν ανήκει στην αναφορική πρόταση, αλλά και στις δύο, στην πρώτη ως αντικείμενο και στη δεύτερη ως υποκείμενο. Σε τι πτώση πρέπει να μπει εφόσον τα αντικείμενα πρέπει να είναι σε αιτιατική και τα υποκείμενα σε ονομαστική; Στην ερώτηση αυτή δεν υπάρχει αντικειμενικά σωστή απάντηση, αλλά η χρησιμοποιούμενη πτώση είναι θέμα σύμβασης. Έχει επικρατήσει να χρησιμοποιείται η πτώση που επιβάλλει η κύρια πρόταση, στην περίπτωσή μας η αιτιατική (παρόμοια θα λέγαμε “τα ονόματα όσων ήρθαν” και όχι “τα ονόματα όσοι ήρθαν”).

Ωραία ως εδώ, αλλά τι γίνεται με το “όλοι όσοι”; Η σύντομη απάντηση είναι: ό,τι και με το “όσοι”. Όπως ανέφερα και παραπάνω, με μια απλή σύγκριση των (Α/Β) και (Γ) φαίνεται ότι οι εκφράσεις “όσοι” και “όλοι όσοι” είναι ταυτόσημες, δηλαδή το “όλοι” νοηματικά δεν προσθέτει τίποτε. Μήπως, όμως, προσθέτει συντακτικά; Ούτε. Για τον απλούστατο λόγο ότι το “όλοι” από μόνο του δεν στέκεται όταν περιορίζεται από την αναφορική πρόταση. Όταν λέμε ΟΛΟΙ, εννοούμε ΟΛΟΙ και όχι “όλοι μεν, αλλά μόνον όσοι...”. Η πρόταση (Α/Β) ουσιαστικά αναλύεται ως:

(Ε) “Ευχαριστώ όλους αυτούς, οι οποίοι ήρθαν”

Δηλαδή ίδια με την πρόταση (Δ), με την προσθήκη του επιτατικού “όλοι”, το οποίο όμως δεν αλλάζει ουδόλως το νόημα της πρότασης (δηλαδή είναι... κενό καινού νοήματος). Έχοντας υπόψη ότι το παράδειγμα (Α/Β) που εξετάζουμε και η διατύπωση (Ε) είναι ισοδύναμα και εφαρμόζοντας την ταυτότητα (1) καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι το “όσους/όσοι” αντικαθιστά και εδώ το “αυτούς, οι οποίοι” σε πτώση που επιβάλλεται από την προαναφερθείσα σύμβαση, δηλαδή αιτιατική, όπως στην πρόταση (Α) και όχι όπως στη (Β).

Συνοψίζοντας:

-Η βασική (νοηματικά) μορφή είναι η (Δ).

-Το “όλους” είναι πλεονασμός και το μόνο που εξυπηρετεί είναι η έμφαση.

-Ως επιθετικός προσδιορισμός, το “όλους” δεν είναι το (καθαυτό) αντικείμενο της κύριας πρότασης.

-Το “όσους” περιέχει και το αντικείμενο της κύριας πρότασης (“αυτούς”) και το υποκείμενο της δευτερεύουσας (“οι οποίοι”).

-Η πτώση του “όσους” καθορίζεται κατά σύμβαση και είναι πάντα ίδια με αυτή του “όλους” που το συνοδεύει.

-Λόγοι συνέπειας (της σύμβασης για την πτώση του “όσοι”) επιβάλλουν αυτοί που λένε “όλους όσοι”, όπως στο (Β), να λένε και “ευχαριστώ όσοι ήρθαν”, αντί για το (Γ).

Με αυτά, δεν μένει παρά να ευχαριστήσω... όλοι όσοι διάβασαν μέχρι εδώ.

Μόναχο, 19 Σεπτεμβρίου 2012

Άγγελος Κανλής